NEDERLAND - Meer dan ooit vertrouwen burgers, bedrijven en overheden op digitale systemen voor communicatie, financiële transacties en de opslag van gevoelige informatie. Van deze afhankelijkheid maken cybercriminelen in toenemende mate misbruik. In 2023 werden bij de politie 70.000 meldingen en aangiften van online fraude gedaan. De totale financiële schade bedroeg ruim 100 miljoen euro.


Dit staat in het fenomeenbeeld 2024‘Online fraude in beeld’, opgesteld door onderzoekers van de eenheid Landelijke Expertise en Operaties (LX) en de eenheid Landelijke Opsporing en Interventies (LO). Daarin wordt de omvang, aard en ontwikkelingen van online fraude in Nederland over de afgelopen jaren belicht.

Het aantal registraties van online fraude is sinds 2014 flink gestegen. De frequentie van online fraudevormen varieert wel naar type. Verschillende werkwijzen kwamen op en sommige liepen in frequentie terug. In het rapport wordt onder meer gesproken over bankhelpdeskfraude, beleggingsfraude, betaalverzoekfraude, sextortion en misbruik van accounts bestellingen. Aan- en verkoopfraude stond in 2023 bovenaan in het aantal registraties (42.359), gevolgd door bankhelpdeskfraude (6970), hulpvraagfraude (5981) en betaalverzoekfraude (4000). In werkelijkheid liggen deze aantallen hoger omdat veel slachtoffers geen aangifte of melding doen.

Schade

De financiële schade verschilt behoorlijk per fraudevorm. Bankhelpdeskfraude veroorzaakte in 2023 33,7 miljoen euro schade en bij beleggingsfraude ging het om een schadebedrag van 31 miljoen euro. Bij factuurfraude en aan- en verkoopfraude werden gedupeerden voor respectievelijk 13 en 11,1 miljoen euro opgelicht. Criminelen die zich schuldig maakten aan betaalverzoekfraude of hulpvraagfraude, richtten voor respectievelijk 2,6 en 1,1 miljoen schade aan. ‘Wat hierbij opvalt, is dat de delicten met de meeste registraties in totaal niet per se de grootste schade veroorzaken’, zegt Neeltje Geldermans, Hoofd Operatiën en portefeuillehouder aanpak digitale criminaliteit. ‘Bij sommige vormen van fraude leidt een enkel incident al tot een hoog schadebedrag.’

Forse impact

De impact van online fraude op slachtoffers blijft niet beperkt tot financiële schade, schrijven de onderzoekers. De persoonlijke gevolgen voor hen worden nog vaak onderschat. Geldermans: ‘De schade treft vaak niet alleen directe slachtoffers, maar kan zich uitstrekken tot gezinnen of complete families. Dat komt omdat het verdwijnen van spaartegoeden, oudedagvoorzieningen en potentiële erfenissen de toekomst van families kan ontwrichten.’

De verschillende vormen van online criminaliteit, zoals bankhelpdeskfraude, phishing of sextortion, doen qua impact niet onder voor traditionele criminaliteit, zoals babbeltrucs en inbraken. Veel slachtoffers zeggen minder vertrouwen in mensen te hebben (37%) en een verminderd gevoel van veiligheid (30%), blijkt uit onderzoek van het CBS. Slaapproblemen, depressieve klachten en angstklachten komen voor bij 7 tot 8 procent van de slachtoffers. Slachtoffers blijven zitten met het gevoel dat ze zelf meegewerkt hebben aan het delict, wat leidt tot zelfverwijt.

Lage drempel

De criminele groepen die zich schuldig maken aan online fraude, bestaan uit meerdere leden die elkaar vaak al jaren kennen, constateren de onderzoekers. Ze plegen vaak in wisselende samenstelling verschillende vormen van fraude. De drempel om cybercrime te plegen is verlaagd, onder andere omdat criminelen op internetfora kennis delen en verhandelen.

Plegers van online fraude zijn overwegend jong (twee derde is nog geen 30 jaar). De bendes hebben vaak een vaste kern met daaromheen een losse groep van faciliteerders en uitvoerders, zoals bellers en phishers. Onderzoek naar antecedenten van verdachten toont aan dat de overstap van de ene naar de andere online fraudevorm klein is. Bankhelpdeskfraude, bankphishing en hulpvraagfraude gaan vaak samen. Door het doorverkopen van buitgemaakte goederen en het veiligstellen van de criminele opbrengsten, gaan online fraude en traditionele delicten zoals diefstal, heling of witwassen vaak hand in hand. Online fraudeurs blijken soms ook betrokken bij drugs- en mensenhandel, zij het in mindere mate. Incidenteel worden online fraudeurs met geweld, aanranding, en wapenbezit geassocieerd.

Horloges en designerkleding

De criminelen besteden een groot deel van de opbrengsten vaak aan luxe of statusverhogende goederen, zoals horloges, sieraden, designerkleding, telefoons en laptops. Geldermans: ‘Deze aankopen verhogen niet alleen de status van de criminelen, maar dienen ook als middel om geld wit te wassen.’ Er zijn aanwijzingen dat criminele winsten worden gebruikt om andere misdrijven te financieren of voor de aankoop van onroerend goed in het buitenland.

Er zijn vele verschijningsvormen van online fraude en die ontwikkelen zich voortdurend. Vaak vindt een kruisbestuiving plaats waarbij de oplichters succesvolle werkwijzen kopiëren en toepassen in andere online fraudevormen. Ze maken vaak gebruik van Remote Access Tools (software waarmee je vanaf een basiscomputer kunt inloggen op andere pc’s) om bijvoorbeeld mee te kijken in de bankrekening van slachtoffers. Daarnaast worden ook leads (digitale lijsten met persoonsgegevens), gebruikt om gericht verschillende doelgroepen te benaderen (zeventigplussers, alleenstaande dertigers, hoogopgeleide veertigers). De komende jaren zal online fraude vermoedelijk toenemen door toepassing van kunstmatige intelligentie en deepfakes.

Aanpak

In de afgelopen jaren hebben publieke en private partijen met opsporingsonderzoeken en technische barrières veel moeite gestoken in het bestrijden van online fraude. Desondanks worden nog steeds veel burgers en bedrijven hiervan het slachtoffer.

Een integrale aanpak van politie, ministerie van J&V, Openbaar Ministerie (OM) en (private) partners moet bestaande en toekomstige online fraudevormen effectiever tegengaan. Deze aanpak richt zich naast opsporing en vervolging op preventie, kennisdeling, snelle interventies, en innovatieve oplossingen. Voor veelvoorkomende fraudevormen zijn specifieke interventies ontwikkeld. De onderzoekers adviseren om deze aanpak de komende jaren uit te breiden om online fraude effectiever te bestrijden.

Het Fenomeenbeeld 2024 ‘Online fraude in beeld’ is een product van Team Onderzoek van de eenheid Landelijke Expertise & Operaties en de eenheid Landelijke Opsporing & Interventies. Het is onderdeel van een reeks fenomeenonderzoeken naar de verschillende landelijke geprioriteerde veiligheidsthema’s van de politie, waaronder drugs, excessief geweld, online fraude en milieucriminaliteit. Deze fenomeenonderzoeken helpen de politie bij het maken van strategische keuzes.